Vrouw in beeld: Belle van Zuylen

In 2013 stonden Alexandrine Tinne, Anna Zernike, Maria van Oosterwijck, Belle van Zuylen, Maria van Bourgondié en Trijn van Leemput gezamenlijk op een velletje postzegels. PostNL bracht dit bijzondere postzegelvel uit ter gelegenheid van de tentoonstelling 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis.

Zes sterke vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis, ieder met haar eigen verhaal. Maar wie waren zij?

Rebels en beminnelijk, dat was Belle van Zuylen. Naast schrijfster was zij ook wiskundige, filosofe en componiste. Niet alleen geldt zij als feminist avant-la-lettre, ook sneed zij belangrijke sociaal-politieke vraagstukken aan. Ze had moderne ideeën over het verstand, de wetenschap en het leven van vrouwen.

Slot Zuylen

Op 20 oktober 1740 werd Isabella Agneta Elisabeth van Tuyll van Serooskerken geboren, beter bekend als de schrijfster Belle van Zuylen. Zij was de oudste dochter van Diederik Jacob Van Tuyll van Serooskerken, heer van Zuilen en Westbroek en Jacoba Helena de Vicq. Belle was de oudste van zeven kinderen.

Het gezin woonde afwisselend in de wintermaanden in hun grachtenpand aan de Utrechtse Kromme Nieuwegracht op nummer 3-5 en in de zomermaanden op slot Zuylen, een kasteel in het dorp Oud-Zuilen bij Utrecht.

Onderwijs

Belle kreeg onderwijs aan huis van Franstalige gouvernantes en gouverneurs. Haar ouders gaven haar gelegenheid tot leren, zoals: Engels, Italiaans, Latijn, Duits en muziek. Ondanks dat vrouwen officieel niet mochten studeren, woonde Belle op latere leeftijd colleges natuurkunde bij aan de Utrechtse Universiteit en nam zij privélessen wiskunde. Buiten deze vakken hield zij zich ook bezig met schrijven, filosoferen, tekenen, componeren en tuinieren. Hierdoor was ze beter opgeleid dan de meeste vrouwen en vaak ook mannen uit haar tijd.

Haar eerste boek

Op drieëntwintigjarige leeftijd, in 1763, publiceerde Belle anoniem haar eerste boek. Het heette Le Noble (De Edelman) en was een genadeloze afrekening met het milieu van de Hollandse adel. In dit boek bespot Belle de ouderwetse gewoontes, normen en waarden van de adel. Belle maakte hierin bijvoorbeeld de ‘voorouderverering’ belachelijk, waarbij adellijke families uitgebreid hun familieverleden toonden om te laten zien dat zij uit een goede, welgestelde familie kwamen.

Ook neemt zij het verschil in opvoeding tussen zonen en dochters op de hak. De jongedames uit haar kringen kennen een beperkte vrijheid. Het leven van een adellijk meisje bestond voornamelijk uit handwerken en muziek, het aanleren van etiquettes en het zich kleden naar de laatste mode, met als doel een gehoorzame huwelijkspartner te zijn. De hoofdpersoon Julie uit Le Noble mag van haar ouders dan ook niet trouwen met de man waar ze verliefd op was: hij is van lagere adel. Nadat het boek uitkwam, was het meteen een schandaal. Toen bekend werd dat zijn dochter de auteur was van de anoniem gepubliceerde novelle, liet Belles vader de resterende exemplaren vernietigen om verdere schande te voorkomen.

Verlichte ideeën

Dat mannen in het maatschappelijk leven beter presteerden, vond ze geen reden om vrouwen achter te stellen. ‘Alle vermogens zijn bij man en vrouw oorspronkelijk dezelfde, en als het verstandelijke vermogen bij mannen meer geperfectioneerd is, dan komt dat door studie en uitsluitend en alleen door studie.’

Belles verlichte ideeën botsten vaak met de traditionele opvattingen van haar adellijke kringen. Zo had ze kritiek op de ongelijkheid tussen mannen en vrouwen. Volgens Belle moesten ook vrouwen zich ontwikkelen door te leren en te studeren.

Geheime liefde

Toen ze 19 was, ontmoette ze haar grote liefde Constant d’Hermenches, een Zwitserse officier in Hollandse dienst. Hij was 19 jaar ouder dan zij én getrouwd. Zij had hem ontmoet op een bal waar zij hém ten dans vroeg, vanzelfsprekend verboden haar ouders haar de omgang met hem. Daarop begon zij een geheime correspondentie en schreven zij elkaar 16 jaar lang. Het leverde prachtige brieven op die tot op de dag van vandaag laten zien hoe groot de intelligentie en het schrijftalent van Belle waren. Zij was extra openhartig, nam geen blad voor de mond en bleef haar leven trouw aan het principe zich niet al te veel aan te passen aan de maatschappelijke normen.

Huwelijkskandidaten

In de 18e eeuw waren dochters van adel vooral nuttig vanwege het huwelijk dat zij konden sluiten met mannen uit andere invloedrijke families. Dat leverde geld en aanzien op. Het vinden van een geschikte huwelijkspartner voor Belle was dan ook belangrijk.

Tussen haar 21e en 30e meldden een elftal huwelijkskandidaten uit binnen- en buitenland zich bij haar vader, maar Belle wees ze stuk voor stuk af. Aan een van de kandidaten, de Schotse schrijver James Boswell, schreef zij: ‘Ik heb geen talent voor ondergeschiktheid’. Hij had namelijk aan hun huwelijk als voorwaarde gesteld dat Belle niet met andere mannen mocht schrijven zonder zijn toestemming. Dit was voor Belle geen optie, ook over het huwelijk hield zij er moderne ideeën op na.

Huwelijk

In 1771 trouwde Belle uiteindelijk met de Zwitser Charles-Emmanuel de Charrière, de voormalig huisleraar van haar broer Willem-René in het buitenland. Vanwege zijn lagere adellijke status geen ideale keuze voor haar vader, maar wel een geletterd man die haar bovendien alle vrijheid liet.

Kort na hun huwelijk in de kapel van Zuilen vestigden zij zich in het familiehuis ‘Le Pontet’ in Colombier in Zwitserland. Belle woonden daar samen met haar man, schoonvader en haar twee ongetrouwde schoonzusters. Ze noemde het haar tanière, haar schulp of hol: ‘Wanneer je jong bent en een beetje romantisch, wil je de wereld zien. Daarna sluit je je graag op in je hol en hoe kleiner en ontoegankelijker, hoe beter’, schreef zij in een brief.

Schrijfcarrière

In 1784 begon Belle’s schrijfcarrière pas goed. Omdat Frans de taal van de adel was en de internationale voertaal in haar tijd, schreef Belle al haar boeken in die taal. Dit had als voordeel dat zij door heel Europa kon worden gelezen. Internationaal is zij bekend geworden onder de naam Isabelle de Charrière.

Ze schreef verschillende boeken, verhalen, opera's en politieke pamfletten. In al deze teksten komt haar kritische geest en scherpe blik op de maatschappij naar voren. Haar romans kenmerken zich door grote psychologische diepgang en beschrijven de moeilijkheden waarmee moderne, geëmancipeerde vrouwen als Belle te maken kregen in een conservatieve wereld die door mannen werd bepaald.

Daarnaast scheef zij haar leven lang vele brieven naar familie, vrienden, geliefden en collega's. Veel van deze brieven zijn verloren gegaan of bewust vernietigd; aan het begin van de eenentwintigste eeuw zijn meer dan 2600 van haar brieven bekend. Tweehonderd van Belle’s brieven bevinden zich in Nederlandse archieven. Haar totaalverzameling brieven geeft een indruk van het adellijke leven aan het eind van de achttiende eeuw en van de positie van een (gefortuneerde) vrouw in het bijzonder.

Haar eerste briefroman Lettres neuchâteloises (1784), zorgde meteen voor opschudding omdat de inwoners van Neuchâtel zich, ten onrechte, meenden te herkennen in de romanpersonages en beledigd waren door Belle’s scherpe pen.

Belle’s meest succesvolle roman was Caliste (1787). In deze briefroman, die zich afspeelt in Engeland, laat Belle zien hoe moeilijk het in de achttiende eeuw was om je te onttrekken aan de wil van je ouders, vooral inzake de liefde.

Soulmate

Van 1786-1787 woonde Belle 1,5 jaar in Parijs. Ze ontmoette er de latere Franse schrijver en politicus Benjamin Constant die haar beschreef als ‘een van de intelligentste vrouwen die ik ooit heb ontmoet’. Acht jaar lang, tot 1795, hadden Belle en Constant een zeer innige intellectuele relatie en beschouwden ze elkaar als twee verwante zielen, hoewel Constant zevenentwintig jaar jonger was dan de

zesenveertigjarige Belle. ‘Haar geest verrukte mij. Dagen en nachten brachten wij samen pratend door. Zij was heel streng in haar oordeel over iedereen die zij zag. Ik was van nature zeer spotziek. Wij pasten volmaakt bij elkaar', schreef Constant. Maar Belle’s sarcasme, haar kritische houding tegenover het leven en haar eeuwige twijfel ondermijnden uiteindelijk de relatie. Terwijl Constant langzaam maar zeker van zijn adolescenten pessimisme genas, bleef Belle volharden in cynisme. Uiteindelijk zou de jonge Franse schrijfster Germaine de Staël, een vrouw vol idealisme en optimisme, een wig drijven tussen Constant en Belle. De Staël wist de eerzucht van Constant te prikkelen en spoorde hem aan tot politiek handelen. Daarop maakte Belle een einde aan haar relatie met Constant.

Revolutie

Aan het einde van de 18de eeuw raakte de wereld in de ban van de revoluties in de Verenigde Staten en Frankrijk. Deze revolutie kon Belle wel waarderen. Belle schreef: ‘Vrijheid – Ach, wat een woord! Niemand kan uitleggen wat het eigenlijk inhoudt. Het is een bezoedelde vlag, maar zodra hij zich ontvouwt, volgt iedereen hem op weg naar alle deugden, alle misdaden en de dood’.

Tot haar verbazing greep niemand de revolutie aan om vrouwenrechten beter te regelen. Ze was een van de eersten die daarbij nadacht over de samenhang van revolutie, vrouwenstrijd en opkomen voor dierenrechten. Belle wilde dat het kiesrecht ook voor vrouwen zou gelden, maar las dat niet terug in de net opgestelde Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger uit 1789. In haar brief voert ze dan een denkbeeldige filosoof op die zich afvraagt of het recht zich ook dient uit te strekken tot andere levende wezens.’

Overlijden

Enkele jaren voor haar dood schreef ze in een brief aan een vriend: ‘Het bevalt me uitstekend achter geen enkel vaandel aan te gaan en als een vrij mens in het land der letteren te lopen. Ik verkies in dit opzicht de struikrovers boven de geregelde troepen.’

Belle heeft het grootste deel van haar verdere leven in Zwiterland gewoond, hoewel zij ook periodes in Genève en Parijs woonde. Haar huwelijk met de Charrière bleef kinderloos. In 1805 overleed Belle op 64-jarige leeftijd.

Meer weten over Belle

Film

In een aflevering van 'Verleden van Utrecht' kun je het verhaal over Belle bekijken.

Boeken

Haar boeken zijn te online te vinden.

Slot Zuilen

Video en/of Bezoeken